*هر گونه استفاده و نقل این مطلب و یا حتی بخش هایی از آن در سایر رسانه ها، شبکه های تلویزیونی و رادیویی، فضای مجازی (وب سایت ها)، مجلات و روزنامه ها (به ویژه نشریات خودرویی) به هر صورت بدون اجازه کتبی مدیر مسئول «مجله ماشین» ممنوع و پیگرد قانونی دارد.

«خبرماشین» - مهندس برزو سپاسی / کارخانجات سایپا امروزه یکی از دو قطب صنعت خودرو‏سازی کشورمان محسوب می‏ شود ولی شاید عده معدودی از هموطنان با تاریخچه جالب توجه این مجموعه آشنایی داشته باشند.آنچه در پی می آید شرحی بر پیدایی و سرگذشت سایپا در گذر زمان است. 

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «خبرماشین»، کلمه «سایپا» ابتدا در 26 خرداد 1347 به نام «سایپاک» و مخفف کلمات فرانسوی Societe Annonyme Iranienne de Production Automobile Citroen یا شرکت سهامی تولید اتومبیل سیتروئن ایران ثبت شد (البته در واقعیت همیشه به صورت سیپاک نوشته و تلفظ می‏ شد). 

زمین پهناوری که امروزه شرکت سایپا در آن قرار دارد در گذشته، منطقه‏ای نظامی با نام میدان تیر چیتگر بود و سربازانی که در دوران خدمت وظیفه سربازی بودند، به آنجا منتقل شده و در کمپ‏های نظامی، آموزش‏های لازم را می ‏دیدند. 

در سال 1339 آقای Christian Audes که با دختر ارتشبد آریانا ازدواج کرده بود، این زمین را به ازای متر مربعی 3 ریال با سرمایه آقای Antoin Ayse و به منظور تأسیس یک شرکت اتومبیل‏ سازی، خریداری کرد. سابقه آشنایی آقای Audes و خانواده Ayse به دوران کودکی او و Alfred Ayse پسر آنتوان بر می‏ گشت و او بود که به آنها پیشنهاد خرید این زمین را داد که مورد استقبال آنها واقع شد. 

امتیاز تأسیس کارخانه، در پانزدهم اسفند ماه 1344 با شماره 11331 در وزارت اقتصاد به ثبت رسید و هدف، ساخت خودروی سواری و بیابانی با ظرفیت تولید 4500 دستگاه در سال بود. طبق اساسنامه، شرکت به عنوان شرکتی ایرانی و به منظور تولید اتومبیل‏های سیتروئن و تأمین قطعات یدکی آنها شناخته شد. طبق سند ثبتی مورخ 15 اسفند 1345 مربوط به اداره ثبت شرکت‏ها، مؤسسین شرکت عبارت بودند از:

1- شرکت سهامی آندره سیتروئن با وکالت آقای Andre Pere. 

2- خود آقای Andre Pere با سمت عضو هیئت مدیره. 

3- آقای Alfred Loka با وکالت آقای Andre Pere با سمت عضو هیئت مدیره. 

4- فریدون میکده ساکن تهران عضو هیئت مدیره. 

5- آقای Antoin Ayse مقیم تهران. 

6- آقای Alfred Ayse مقیم تهران به عنوان رئیس هیئت مدیره. 

7- آقای Sher Ayse مقیم تهران. 

8- خانم Iranic Ayse مقیم تهران. 

کل سهام شرکت، 16 هزار سهم 10 هزار ریالی بود که بین این افراد و شرکت‏ ها تقسیم شده بود. البته بیشترین سهام مربوط به شرکت سیتروئن و خانواده آیسه بود. 

مرحله بعدی، ساخت سالن ‏های تولید بود که چندین ماه به طول انجامید. با اتمام کارهای ساختمانی و دریافت قطعات منفصله، تولید از 1347 آغاز شد و اولین گروه کارگران در بخش‏ های مختلف از جمله مونتاژ، مکانیک و انبار مشغول شدند. آقای آلفرد آیسه که مدیر عامل شرکت بود، دو برادر خود را به عنوان مدیر تولید و مدیر بازرگانی شرکت برگزید و سفارش قطعات لازم برای تولید، از طریق آنها به شرکت مادر ارسال شده و هماهنگی ‏های لازم جهت ارسال به ایران انجام می ‏شد. 

اتاق خودرو، روی گاری ‏های مخصوصی که به گاری جناغی موسوم بود به صورت دستی جابه‏جا شده و مراحل مونتاژ و حتی رنگ آمیزی روی آنها انجام می‏ شد. اولین مدل تولید شده AK 350 نام داشت و در حقیقت یک وانت مسقف بر اساس سری 2CV بود و از نیمه دوم 1347 از خط تولید سیپاک خارج شد. 

طول سالن مونتاژ کمتر از 50 متر بود و در آغاز کار، روزانه تنها یک دستگاه سیتروئن از این خط خارج می ‏شد. در همان زمان، تولید مدل سیتروئن دایان که با نام ایرانی ژیان نامیده می ‏شد نیز آغاز شد. سالن مونتاژ، فاقد سیستم گرمایش و تهویه بود و در زمستان 1347 کارگران و مهندسین آنجا خود را با بخاری علاء‏الدین نفتی گرم کردند. در آخر اسفند آن سال دویست و شصت و سومین اتومبیل AK و  شصت و یکمین ژیان تولید شدند. دقت کنید که در صورتی که به دنبال خرید یک اتومبیل کلاسیک هستید این دو خودرو مخصوصاً اگر در سال 1347 تولید شده باشند گزینه‏ های مناسبی هستند.

پس از آن، تولید این دو خودرو افزایش یافت و از سال 1349 مدل ژیان پیکاپ یا وانت که خودرویی مناسب برای حمل بارهای سبک بود به بازار آمد و تا سال 1354 که در خط تولید بود جمعاً 4258 دستگاه از آن ساخته شد.

اما مدل دیگری که توسط مهندسان سیپاک بر اساس این مدل طراحی شد، پیکاپ مسقف معمولی و دولوکس بود که برای حمل بارهای آسیب پذیرتر در محیط‏ های شهری ساخته شده بود. بین سال‏های 1351 تا 1357 تنها 281 دستگاه از مدل معمولی و 2504 دستگاه از مدل دولوکس تولید شد. مدل تولیدی بعدی Mehari بود که در حقیقت با مهاری فرانسوی کاملاً متفاوت بود و به نوعی مدل ایرانیزه شده سیتروئن Baby Brousse بود و در سال 1350 به بازار آمد. 

اتاق خاص آن به صورت وانت کروکی بود و قسمت سرنشینان با یک کروک برزنتی در فصول سرد بسته می ‏شد. به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «خبرماشین»، از این مدل که تا 1357 روی خط تولید بود مجموعاً به تعداد 10584 دستگاه ساخته شد. اما مدل بسیار کمیاب مهاری F.G (فایبر گلاس) نیز به تعداد تنها 480 دستگاه توسط سیپاک ساخته شد. پیشرانه همه این مدل‏ها یک نمونه دو سیلندر هوا خنک به حجم 602 سی‏سی به قدرت 32 (سری AKA 29) اسب‏بخار بودند. 

در سال 1353 شرکت سیپاک توانست با شرکت رنوی فرانسه برای تولید مدل محبوب رنو 5 در ایران به تفاهم برسد، اما یک عدم تطابق میان نام شرکت و نوع فعالیتش که تولید اتومبیل‏ های سیتروئن بود، با تولید رنو وجود داشت. توافق برای تولید رنو همزمان شد با انتقال عمده سهام کارخانه سیتروئن در سبد سهام سیپاک به یک شرکت دیگر و همین عامل باعث شد که در اردیبهشت ماه 1354 در جلسه فوق‏العاده هیئت مدیره، نام سیتروئن از انتهای کلمات تشکیل دهنده سیپاک حذف شد و پس از آن این کارخانه، سایپا Societe Annonyme Iranienne de Production Automobile نام گرفت و همزمان سرمایه شرکت به یک میلیارد ریال افزایش یافت. 

یک سال بعد، سالن دیگری در کنار سالن تولید ژیان و تنها به منظور تولید رنو ساخته شد. رنو 5، دارای یک موتور 4 سیلندر به حجم 970 سی‏سی و قدرت 47 اسب‏بخار بود و بدنه‏ای کوپه داشت و با وزن تنها 710 کیلوگرم خود گزینه‏ای مناسب برای قشر متوسط ایرانیان بود. 

قیمت این خودرو در ابتدای عرضه، 33450 تومان بود ولی سایپا با تولید روزانه 75 دستگاه نتوانست پاسخگوی هجوم مشتاقان به این خودرو باشد و به این دلیل قیمت رنو 5 کوپه در بازار آزاد تا 43 هزار تومان نیز رسید که البته در ماه‏ های بعد و ادامه تولید، شرایط به حالت عادی بازگشت. اما خانواده‏ های ایرانی که بر خلاف اروپایی‏ ها تعداد فرزندان بیشتری داشتند تقاضای رنو 5 پنج در را از شرکت داشته و این درخواست با کارخانه در میان گذاشته شد و در نتیجه از یکسال بعد اتاق 5 در جایگزین کوپه شد و به همین دلیل رنو 5 کوپه‏های ساخت ایران به گزینه‏ای کمیاب در میان علاقه مندان خودروهای کلاسیک تبدیل شده است. جالب آن است که مدل پنج در اولین بار در ایران وحتی قبل از فرانسه تولید شد. 

در سال‏های بعد سایپا توانست در فراز و نشیب ‏های سال‏های جنگ و پس از آن دوام آورد و قطب صنعت خودروی ایران باقی بماند. سرگذشت شرکت ‏هایی در این رده می‏ تواند برای ما آموزنده باشد، چرا که این ذهنیت، که برای تولید و کارآفرینی نیاز به سرمایه‏های هنگفت است، در همه موارد نیز درست نیست. همانگونه که بیان شد گروه مؤسسان اولیه، این شرکت را با سرمایه‏ای محدود تأسیس کردند و در سال‏ های ابتدایی آن را سرپا نگه داشتند تا به بار نشست. اولین گروه کارکنان سایپا در سال 1347 تنها 30 نفر بودند ولی تنها در طول 9 سال تعداد آنها به حدود 1000 نفر رسید و امروزه می ‏توان ادعا کرد که هیچ ایرانی نیست که نام این شرکت را نشنیده باشد. این موفقیت بزرگ باید در تاریخ ایران به نام خانواده آیسه ثبت شود. 

در نگارش این مقاله از آرشیو شرکت سایپا و کتاب سایپا در مسیر تعالی بهره برده شده است.